GİRİŞ
Fahiş fiyat artışının hukuki durumunu değerlendireceğimiz bu yazımızda iki ana hat üzerinden inceleme yapılacaktır. Bu ana hatlardan ilki olağan dönemlerde faaliyet yürüten Rekabet Kurumu iken, ikinci ana hattımız ise olağanüstü dönemlerde faaliyet yürüten Haksız Fiyat Değerlendirme Kurulu’dur. Böylece fahiş fiyat artışının hukuk sistemimizde hangi unsurlar ışığında değerlendirileceği hem olağan dönemler hem de olağanüstü dönemler özelinde incelenecektir. Olağan dönemlerde fahiş fiyat düzenlemeleri Rekabet Kurumu tarafından 4054 sayılı Rekabetin Korunması Hakkında Kanun dikkate alınarak resen veya şikâyet üzerine soruşturulmaktadır. Olağanüstü dönemlerde ise Ticaret Bakanlığı bünyesinde kurulan Haksız Fiyat Değerlendirme Kurulu tarafından 6585 numaralı Perakende Ticaretin Düzenlenmesi Hakkında Kanun dikkate alınarak resen veya şikâyet üzerine soruşturma yürütülmektedir. Her iki dönem özelinde de değerlendirmelerin hangi esaslar göz önünde bulundurularak yürütüldüğü yazımız içinde incelenecektir. Ayrıca fahiş fiyat düzenlemelerinin yurt dışındaki uygulamaları da her iki dönem açısından aktarılacaktır.
TANIMLAR
Öncelikle fahiş fiyat artışlarını sağlıklı değerlendirmek adına temel iki kavramımız olan fahiş fiyat ve hâkim durumun tanımlarını yapacağız. Hâkim durum, 4054 sayılı kanunun 3. Maddesinde ‘’Belirli bir piyasadaki bir veya birden fazla teşebbüsün, rakipleri ve müşterilerinden bağımsız hareket ederek fiyat, arz, üretim ve dağıtım miktarı gibi ekonomik parametreleri belirleyebilme gücü’’ olarak tanımlanmıştır. Fahiş fiyat ise Rekabet kurumu kararlarında ‘’pazar gücü elinde bulunan teşebbüsün sürekli olarak rekabetçi düzeyin önemli ölçüde üzerinde belirlediği fiyat’’ olarak tanımlanmaktadır.
REKABET KURUMUNUN DEĞERLENDİRME ESASLARI
Rekabet Kurumu, kanunla kurulmuş olup öncelikle 4054 sayılı Rekabetin Korunması Hakkında Kanun ve diğer kanunlarda öngörülen görevleri yerine getirmek üzere görevlendirilmiştir. Tüzel kişiliğe haiz olan bu kurum idari ve mali özerkliğe sahiptir. Kurum, hâkim durumu kötüye kullanarak fahiş miktarda fiyat artışı yapan ve dolayısıyla rekabeti bozucu etki doğuran ya da doğurabilecek hareketlerde bulunan teşebbüsler hakkında 4054 sayılı kanunun 6. Maddesinin ihlal edildiğine dayanarak işlem başlatmaktadır. Rekabet Kurumu’nun yayımladığı Hâkim Durumdaki Teşebbüslerin Dışlayıcı Davranışlarına İlişkin Kılavuz’un 7. Paragrafında 4054 sayılı kanunun 6. Maddesi kapsamında incelenen bir davranışın ihlal teşkil edebilmesi için iki temel unsur gerektiği ele alınmıştır. Bu temel unsurlardan ilki incelenen davranışı gerçekleştiren teşebbüsün ilgili pazarda hâkim durumda olması, ikincisi ise gerçekleştirdiği davranışın bir kötüye kullanma niteliği taşımadır. Bu iki temel unsurdan birinin bulunmaması halinde diğer unsurlar açısından inceleme gerçekleştirilmeyecektir. Değerlendirme sonucunda kurul, fahiş fiyat uygulamasının bulunduğu yönünde karar vermesi halinde teşebbüsü 4054 sayılı kanunun 16. maddesine dayanarak idari para cezası ile cezalandırmaya yetkilidir.
Aşırı fiyatlamaya ilişkin yapılan değerlendirmede kurul içtihadında, iki aşamadan oluşan Ekonomik Değer Testinin benimsendiği görülmektedir. [1]İlk aşamada fiilen uygulanan fiyat ile mal veya hizmete ilişkin fiilen katlanılan maaliyetler arasındaki farkın aşırı olup olmadığı değerlendirilmektedir. İkinci aşamada ise teşebbüsün farklı pazarlardaki kendi fiyatları veya rakip ürün fiyatları ile ilgili mal veya hizmetin fiyatı kıyaslanmaktadır. İkinci aşamadaki incelemede aşırılık görülmesi halinde bu aşırılığın makul nedenlere dayanıp dayanmadığı değerlendirilmektedir. Kurul, yalnızca kâr oranının aşırı fiyatın göstergesi olarak değerlendirilemeyeceği kanaatindedir.
Teşebbüse karşı gerçekleştirilen aşırı fiyatlanmaya dayanan müdahale, istisnai hallerde başvurulacak bir yöntemdir. Bu sebeple öngörülen müdahalenin hukuki olması için müdahalenin uygulanması halinde beklenen olumlu sonuçları doğuracağına dair kesin verilerin ve olguların ortaya konması gerekmektedir[2]. Aksi takdirde şüphe üzerinden oluşturulan kanaat hukuken yetersiz sayılacaktır. Fahiş fiyat değerlendirilmesi yapılan pazarın herhangi bir düzenlemeye tabi tutulmamış olması halinde aşırı fiyatlama tespitinin kesinlik içerecek şekilde yapılması mümkün değildir. Bu gibi durumlarda kurulun, aşırı fiyatlama riskinin sektöre özgü düzenlemeler yapılarak önlenebilmesi için sektörün düzenlenmesi gerektiği yönünde görüş gönderdiği yönünde kararları bulunmaktadır.
Kurul, değerlendirmelerinde pazarda hâkim durumdaki teşebbüslerin sahip oldukları gücün avantajı ile gerçekleştirdikleri eylemlerin tüketici refahını azaltıcı nitelikte olduğu kanaatindedir. Bu sebeple kararlarında fiilen aşırı fiyat tespitinde bulunmasa dahi aşırı fiyatlamanın etkilerini tüketici merkezli değerlendirdiği gözlenmektedir.
OLAĞAN DÖNEMLERDE FAHİŞ FİYAT ARTIŞININ YURT DIŞINDAKİ YAKLAŞIMLAR YÖNÜNDEN İNCELENMESİ
Avrupa Birliği mevzuatında, adil olmayan alış ve satış fiyatları hâkim durumun kötüye kullanılması olarak değerlendirilmektedir. Avrupa Birliği Komisyonunun kararları göz önünde bulundurulduğunda değerlendirilmelerini iki aşamalı Ekonomik Değer Testi (EDT) uyguladığı görülmektedir. Literatürde aşırı fiyatlandırmaya karşı farklı bakış açıları da mevcuttur. ABD Federal Ticaret Komisyonunu aşırı fiyatlandırmayı rekabet ihlali olarak değerlendirmemektedir. [3]Komisyon teşebbüslerin fiyatları istekleri doğrultusunda kararlaştırmasına müsaade etmektedir.
HAKSIZ FİYAT DEĞERLENDİRME KURULUNUN DEĞERLENDİRME ESASLARI
Fahiş fiyat değerlendirmemizin ikinci ana hattı olan olağanüstü dönemlerde ise Ticaret Bakanlığı bünyesinde kurulan Haksız Fiyat Değerlendirme Kurulu oluşturmaktadır. 7244 sayılı Yeni Koronavirüs (Covid-19) Salgınının Ekonomik ve Sosyal Hayata Etkilerinin Azaltılması Hakkında Kanun ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ile 6585 sayılı Perakende Ticaretin Düzenlenmesi Hakkında Kanununa eklenen ek madde ile 2020 yılında Haksız Fiyat Değerlendirme Kurulu oluşturulmuştur. Kurul olağanüstü dönemlerde kurularak süreli olarak faaliyet sürdürmektedir.
Haksız Fiyat Değerlendirme Kurulu Yönetmeliği 3. maddesine göre fahiş fiyat “Olağanüstü hal, afet ve ekonomik dalgalanma dönemleri ile diğer acil durumlarda üretici, tedarikçi ve perakende işletmeler tarafından satışa sunulan ve kamunun beslenme, sağlıklı yaşama ve korunma gibi temel ihtiyaçlarını karşılamak için zorunlu olan mal ve hizmetlerin fiyatında girdi ve diğer üretim maliyetlerindeki artış gibi haklı bir sebebe dayanmaksızın yapılan aşırı ve adil olmayan artış” olarak tanımlanmaktadır.
Ticaret Bakanlığı; fahiş fiyat artışı uygulayan üretici, tedarikçi ve perakende işletmelerine dair şikayetleri bildirmek amacıyla elektronik şikâyet sistemi oluşturmuştur. Kurul değerlendirmeleri gerçekleştirdikten sonra gerekli gördüğünde idari para cezası uygulamaktadır. 7244 sayılı Kanunun 13. Maddesi ile 6585 sayılı Perakende Ticaretin Düzenlenmesi Hakkında Kanunun 18. Maddesine değişiklik yapılmıştır. Yapılan bu değişiklik sonucunda fahiş fiyat artışı yapılması halinde on bin Türk lirasından yüz bin Türk lirasına kadar idari para cezası uygulanacaktır. Tüketicinin mallara ulaşmasını engelleyici nitelikte piyasada darlık yaratan, piyasa dengesini ve serbest rekabeti bozucu faaliyetler yapılması halinde yüz bin Türk lirasından iki milyon Türk lirasına kadar idari para cezası uygulanmaktadır.
OLAĞANÜSTÜ DÖNEMLERDE FAHİŞ FİYAT ARTIŞININ YURT DIŞINDAKİ YAKLAŞIMLAR YÖNÜNDEN İNCELENMESİ
ABD, serbest piyasa düzeninin hâkim olan bir yapıya sahiptir. Buna karşın olağanüstü dönemlerde mal ve hizmet fiyatlarında ortaya çıkan haksız artışları düzenlemek adına eyaletler düzeyinde birçok kanun yürürlüğe konulmuştur. Günümüzde olağanüstü dönemler özelinde fahiş fiyat artışlarına müdahale edilmesi konusunda farklı iktisadi görüşlerin aynı düşünce etrafında birleşmektedir. Ancak literatürde olağanüstü dönemlerde de serbest piyasa işleyişinin sürdürülmesini destekleyen görüşlerin de bulunduğu gözlemlenmektedir (Söyler, 2021 : 5).
SONUÇ
Sonuç olarak fahiş fiyat artışlarının ülkemizin Rekabet Hukukunda benimsediği görüş doğrultusunda olağan dönemlerde değerlendirme altında olduğu gözlemlenmektedir. Covid-19 salgını ile birlikte 2020 yılında hukuk sistemimize eklenen düzenlemeler ile olağanüstü dönemlerde de fahiş fiyat artışlarına müdahale edilmeye başlandığı görülmektedir. Olağan dönemlerde Rekabet Kurumu, olağanüstü dönemlerde ise Haksız Fiyat Değerlendirme Kurulu tarafından ihlal değerlendirmesi yapılmaktadır. Her iki dönem özelinde de yetkili kurumların idari para cezası uygulamaya yetkisi bulunmaktadır. Bu şekilde yaptırımlar ile fahiş fiyat düzenlemelerinin önüne geçilmeye çalışılmaktadır.
KAYNAKÇA
Hakim Durumdaki Teşebbüslerin Dışlayıcı Davranışlarına İlişkin Kılavuz (2014). Erişim Tarihi: 15.05.2023, https://www.rekabet.gov.tr/Dosya/kilavuzlar/hakim-durumdaki-tesebbuslerin-dislayici-davranislarina-iliskin-kilavuz1.pdf
Haksız Fiyat Değerlendirme Kurulu Yönetmeliği (2020). Erişim Tarihi: 10.05.2023, https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2020/05/20200528-8.htm
Rekabet Kurumu Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik (1997). Erişim Tarihi: 11.05.2023, https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/3.5.979468.pdf
Söyler, Y. (2021). “Yeni Bir İdari Suç Olarak COVID-19 Salgın Sürecinde İhdas Edilen Fahiş Fiyat Artışı” . Türkiye Adalet Akademisi Dergisi, (45), 463-488 . Erişim Tarihi: 19.05.2023, https://dergipark.org.tr/en/pub/taad/issue/59541/857746
4054 sayılı Rekabetin Korunması Hakkında Kanun. Erişim Tarihi: 11.05.2023, https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.5.4054.pdf
6585 sayılı Perakende Ticaretin Düzenlenmesi Hakkında Kanun. Erişim Tarihi: 12.05.2023, https://mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.6585.pdf
20-48/657-288 sayılı Rekabet Kurulu Kararı. Erişim Tarihi: 12.05.2023, https://www.rekabet.gov.tr/Karar?kararId=06a23c9e-56d8-403f-80b6-043c0efc6245
[1] 20-48/657-288 sayılı Rekabet Kurulu Kararı
[2] 20-48/657-288 sayılı Rekabet Kurulu Kararı
[3] 20-48/657-288 sayılı Rekabet Kurulu Kararı