Özet
Çalışma, Çin’i dünyanın ekonomik ve siyasi ağırlığının merkezinde yer olacak şekilde dünyaya bağlamayı amaçlayan stratejik bir girişim olan Kuşak ve Yol Girişimi üzerinde durulacaktır. Girişimin en önemli maddelerini, Çin’in tanıtımının arkasındaki stratejik hedeflerini ve dünya düzenindeki stratejik ağırlığını gözden geçirecektir. Çalışma, projenin karşılaştığı zorlukları analiz ederek Asya-Pasifik Ülkelerin tutumları üzerinde durulacaktır. Ayrıca, projenin uygulanmasındaki zorluklara, özellikle de en önemlileri inisiyatifi finanse etmek, zayıf yönetişim ve Çin bürokrasisinin karmaşıklığı olan Çin’deki iç zorluklara da ele alınacaktır. Bu çalışmanın ana sorusunda hareket etmektedir: “Yeni İpek Yolu projesi, ekonomik ve gelişmişlik niteliğine rağmen neden hem coğrafi hem de güç dağılımı düzeyinde Çin-jeopolitik nüfuzu için stratejik bir giriş noktasıdır? Çalışma, bu soru ışığında dört hedefe ulaşmayı amaçlamaktadır: Çinin Yeni İpek Yolu Projesi’nin tanılaması, Çin’in ekonomik ve jeopolitik hedeflerinin ve kuruluş nedenlerinin araştırılması, Yeni İpek Yolu’nun dünya düzenindeki stratejik ağırlığını takip edilmesi ve projenin sahada uygulanmasında karşılaşılan çeşitli zorluklara değinmesidir.
Anahtar Kelimeler: İpek Yolu, Çin, Xi Jinping
Giriş
Çin Devlet Başkanı Xi Jinping Mart 2013’te, Çin, Avrupa, Orta Asya, Orta Doğu’yu, Cibuti, Mısır ve diğer ülkelerle birbirine bağlayan demiryolları, yollar ve limanlar gibi mega projeler kurmayı amaçlayan “Tek Kuşak Tek Yol” projesini açıklamıştır. Altyapı ve üretkenlik geliştirme yoluyla ekonomik entegrasyona ulaşmak için uzun vadeli bir kalkınma vizyonu olan bu girişim, Çin’in dış politikasının iddialı programlarından biri sayılmaktadır. Kuşak, Çin’den Avrasya’nın tüm bölgelerine uzanan ve bazıları birleşen altı ekonomik koridoru içerir ve ülkeler batı Pasifik’ten Baltık Denizi’ne uzanan Kuşak Rotası boyunca bir “Ekonomik İşbirliği Alanını” temsil etmektedir. Girişim, Çin Devlet Başkanı Xi Jinping’in “Çin Rüyası” ve “Antik/ Tarihi İpek Yolu”nun “Yeni Ekonomik İpek Kuşağı” içeren bir yola yeniden canlandırılması hakkında yaptığı ve Çin’in Asya ülkeleriyle ilişkilerini geliştirme konusundaki istekliliğini gösteren bir konuşma bağlamında gelmiştir. Orta Rusya, Avrupa ve Deniz İpek Yolu, Güneydoğu Asya, Afrika ve Orta Doğu ile ilişkileri geliştirme girişimi olarak görülmektedir. (Mutawe, 2020, s. 29)
Çalışma, temel bir sorundan yola çıkmakta: “Yeni İpek Yolu projesi, ekonomik ve gelişimsel doğasına rağmen, Çin’in küresel sistemdeki jeopolitik etkisi için ister coğrafi düzeyde ister güç dağılımı düzeyinde neden stratejik bir giriş noktası oluşturmaktadır? “. Çalışma üç hedefe ulaşmayı amaçlamaktadır: Birincisi: Yeni İpek Yolu’nun tanımı; İkincisi: Çin’in Yeni İpek Yolu Projesi’nin Hedefleri birletmesi ve Üçüncü Yeni İpek Yolu’nun küresel sistemdeki stratejik ağırlığını takip etmesidir.
- Yeni İpek Yolu “Kuşak ve Yol Girişimi”
Yeni İpek Yolu Projesi veya başlangıçta Kuşak ve Yol Girişimi olarak bilinen jeopolitik bir kalkınma girişimidir ve Çin Devlet Başkanı Xi Jinping tarafından açıklanan Çin’in “dünyaya açılma” stratejisinin uygulanmasında kilit bir unsurdur. Girişim, Çin ulusal güvenliğinin elde edilmesini sağlarken sürdürülebilir kalkınmayı teşvik etmek için çeşitli finansal kurumların desteğine ek olarak, Çin ekonomisinin sürekli ve artan bir şekilde yabancı kaynaklara ve pazarlara ihtiyaç duyduğu gerçeğine dayanmaktadır. (AYDIN, 2018, s. 5)
Proje iki yoldan oluşur: Çin’i Orta Asya, Güney Asya, Rusya ve Avrupa’ya bağlayan “Kara İpek Yolu” ve Çin limanlarını Güney ve Güneydoğu Asya, Orta Doğu, Avrupa Afrika ve Güney Afrika’daki limanlara bağlayan “Deniz Yolu”. Çin konseptinde bu girişim, açık dünya ekonomik düzenini, dengeli ve sürdürülebilir kalkınmayı, bölgesel işbirliğini, medeniyetler arası iletişimi teşvik etmeyi ve barış ve istikrarı korumayı amaçlayan eski İpek Yolu’nun yeniden canlandırılmasıdır. Karayolu projelerinin uygulanmasına katılan ülke sayısı, dünya nüfusunun yüzde 63’ünü temsil eden Asya, Afrika, Avrupa ve Orta Doğu kıtalarından yaklaşık 65 ülkeyi içermektedir. (GÜNER, 2018, s. 114)
Çin Cumhurbaşkanı, 7 Eylül 2013’te Kazakistan’a yaptığı ziyarette Kazakistan’daki Nazarbayev Üniversitesi’nde Çin’in komşularına yönelik dış politikasının hedeflediğini açıkladığı bir konuşma yaptığında yeni İpek Yolu projesinin başladığını resmen duyurmuştur. Orta Asya ülkeleriyle iletişim ve ticaret alanlarında bölgesel işbirliğinin güçlendirilmesi, para sisteminin güçlendirilmesi, halkların karşılıklı bağımlılığı, bölgesel ve küresel işbirliği için bir model olarak bölgesel bir alanın oluşturulmasını talep etmiştir. (AYDIN, 2018, s. 9)
3 Ekim 2013’te Çin Devlet Başkanı Endonezya Parlamentosu’nu ziyaret etti ve 11 Kasım 2013’te girişim, Çin Komünist Partisi (ÇKP) liderliği tarafından bütünleşmiş bir vizyonla 2020’den önce uygulanacak bir öncelik olarak formüle edilmiştir. 2014’ün ortalarında, İpek Yolu terimiyle kullanılan ve terimini kullanan “Tek Kuşak Tek Yol” adı, Çin liderliğinin şu anda “Çin Rüyası” adı verilen stratejik bir vizyonun bir parçası olarak restore etmek için çalıştığı Çin’in güçlü ve müreffeh devletinin bir parçası olarak geçmişe dair anıları hatırlatarak, yol boyunca ticaret ağının modern versiyonunun ticari ve açık doğasını doğrulamıştır. (GULİYEV, 2021, s. 121)
Nisan 2019’da, Kuşak ve Yol II Uluslararası İşbirliği Forumu’nun açılış konuşmasında Çin devlet başkanı, Çin’in diğer ülkelerin iç işlerine karışmak, sosyal sistemini ve kalkınma modelini ihraç etmek veya iradelerini başkalarına dayatmak gibi bir niyetinin olmadığını vurguladı. Girişim, enerji, mal ve hizmetlerde ekonomik entegrasyonu teşvik etmeyi ve katılımcı ülkeler arasında lojistik ağlar, altyapı ve endüstriyel parklarla işbirliği için platformlar oluşturmayı amaçlayan altı ekonomik koridorun uygulanmasını içermektedir. (Mutawe, 2020, s. 30)
2. Çin’in Yeni İpek Yolu Projesi’nin Hedefleri
Çinli yetkililer genellikle proje hem Çin hem de ortakları için uzun vadeli ekonomik büyüme oranını artıran bir “kazan-kazan anlaşması” olarak bahseder. Çin’in özellikle çelik, beton ve diğer inşaat malzemeleri gibi aşırı endüstriyel üretimi için yeni ihracat pazarları ve Çin’in yoksul batı bölgelerinde kalkınmayı teşvik etmek için, esas olarak Batı çıkarlarına hizmet eden hâkim sistemden daha adil olan yeni bir küreselleşme biçiminden bahsediyor. Son on yılda bir dizi ekonomik gösterge Çin’in ekonomik, siyasi ve askeri açılardan yükselişine işaret ediyor; Ekonomik açıdan, ekonomik büyüme son yirmi yılda Çin’in GSYH’sini dört katına çıkararak Çin dünyanın en büyük ikinci ekonomisi haline gelmiştir. Stockholm Uluslararası Barış Araştırmaları Enstitüsü’nün verilerine göre Çin askerî açıdan, askeri harcamalarda da dünyanın ikinci sırada yer almaktadır. (TEKİR & DEMİR, 2019, s. 268)
Çin, yeni İpek Yolu projesinin arkasında yurtiçi, bölgesel ve uluslararası hedeflerden siyasi, ekonomik ve kültürel hedeflere kadar sekiz merkezi hedef izliyor. Çin’in ilk stratejik hedefi ekonomik işbirliğidir, Kuşak ve Yol Girişimi sadece altyapı geliştirmeyi ve çeşitli projeleri uygulamayı hedeflemekle kalmaz. Aynı zamanda politika koordinasyonu, ticaret, finans ve sosyal ve kültürel işbirliği de dahil olmak üzere küresel ekonomik işbirliğinin ana platformu olmak; Çin Hükümeti’nin 20 Mart’taki “İpek Yolu Ekonomik Kuşağı ve Yirmi Birinci Yüzyılın Deniz İpek Yolu’nun Kurulmasına İlişkin Vizyon ve Ortak Eylemler” başlıklı teknik incelemesinde açıkça belirttiği gibi, girişim açık ve kapsayıcıdır ve Pekin tüm uluslararası ve bölgesel devlet ve kuruluşları girişime katılmaya davet etmektedir. Ekonomik İpek Yolu üzerinden Çin, Orta Asya üzerinden Avrupa’ya, Batı Asya üzerinden Basra Körfezi ve Akdeniz’e, Güney Asya üzerinden Hint okyanusuna bağlayan ve 21.Yüzyıl Deniz İpek Yolu üzerinden bölgesel su yollarını birbirine bağlayan üç rota kurmayı hedefliyor. (GÜNER, 2018, s. 114)
Çin’in ikinci stratejik hedefi, açık, kapsamlı ve dengeli bölgesel işbirliği ruhuyla küresel serbest ticaret sistemini desteklemek için bilgi teknolojisinin uygulanmasını artırmak, ekonomik faktörlerin düzenli ve serbest akışını teşvik etmek, yüksek verimlilikle kaynak ayırmak ve piyasaları entegre etmektir, aynı yandan da devletleri barış ve küresel kalkınmayı teşvik etmek için yeni pozitif enerji enjekte etmeye odaklanarak, ekonomi politikalarını koordine etmeye teşvik etmektir. Çin’in vizyonuna göre küresel ekonomiyi güçlendirmenin en önemli yolu, Yeni İpek Yolu üzerindeki ülkelerdeki altyapı projelerini güçlendirmek, ekonomilerinin daha da büyümesine katkıda bulunmak ve böylece Çin mal ve hizmetlerine olan talebin artmasına katkıda bulunmaktır. (Mutawe, 2020, s. 31)
Çin’in üçüncü stratejik hedefi, rotaya katılan ülkeler arasındaki ticareti teşvik etmektir; Çin cumhurbaşkanının Mart 2015’teki açıklamasına göre, güzergah üzerindeki ülkelerle ticaret hacminin 2025 yılına kadar yıllık 2,5 trilyon ABD dolarına ulaşması hedefleniyor. Gerçekten de Çin cumhurbaşkanı, ilk Kuşak ve Yol’daki açılış konuşmasında belirtti. Mayıs, Mayıs 2017’de Uluslararası İşbirliği Forumu şunları bildirdi: “2016-2014 döneminde Çin ile Kuşak ülkeleri arasındaki toplam ticaret hacmi 3 trilyon doları aştı ve Çin’in bu ülkelerdeki yatırımları 50 milyar doları aştı, Çinli şirketler kuruldu. 20’den fazla ülkede 56 ekonomik işbirliği bölgesi ve 1,1 milyar dolar vergi geliri ve 180.000 istihdam sağlamıştır. (TEKİR & DEMİR, 2019, s. 270)
Çin’in dördüncü stratejik hedefi, Çin’in ekonomisini karar verici olma ve küresel ekonomiye katkıda bulunma yeteneğini artıran, Çin para biriminin uluslararasılaşmasına katkıda bulunan açık bir ekonomiye dönüştürdüğünü ve uluslararası kalkınmada kilit rol oynadığını, Çin para birimini uluslararasılaştırmaktır. (DENİZ, 2014, s. 65)
Beşinci Çin stratejik hedefi, barışı teşvik etmek, Pekin’in dünyadaki yumuşak güç dengesini artırmak ve herkes için “Win-Win Philosophy” fayda felsefesini teşvik etmektir. (Mutawe, 2020, s. 31)
Çin’in altıncı stratejik hedefi Tibet’i kalkındırmak ve daha güvenli bir coğrafi komşuluk oluşturmaktır. Çin, rotasını Nepal’e kadar genişleterek Tibet’in coğrafi konumundan yararlanmayı, Çin’in sınırının ve ekonomik olarak marjinalleştirilmiş alanlarının gelişimini hızlandırmak amacıyla, ekonomik koridorlar boyunca özel nitelikteki ekonomik bölgelerin ve kentsel eksenlerin geliştirilmesine odaklanmakta. Çin perspektifinden bakıldığında, rota, Tibet ve Uygur ayrılıkçı hareketleri, uyuşturucu kaçakçılığı ve aşırılık yanlılarının Orta Asya üzerinden batı Çin’e sızması da dahil olmak üzere Çin’in sorunlu batı bölgelerindeki güvenlik tehditlerini azaltmaya yardımcı olmaktadır. (Mutawe, 2020, s. 32)
Çin’in yedinci stratejik hedefi, Çin’in genel olarak dünyada ve özellikle Asya’da ekonomik ve diplomatik nüfuz arzusuna yansıyor; ABD’nin Avrasya bölgesinde stratejik bir güç olarak bulunmaması, Çin’in bölgedeki diplomatik ve ekonomik gücünü genişletme ve güçlendirme fırsatlarını artırdı. Bunlar arasında Pekin’in yeni ortaklarla uluslararası ekonomik işbirliğinin yeni araçlarını uygulayarak ekonomik büyüme hızını koruma arzusu, Çin’in uluslararası sistemdeki etkisini artırması ve küresel ekonomik yapıya katkıda bulunması yer almaktadır. (DENİZ T. , 2014, s. 200)
Çin’in sekizinci stratejik hedefi, Çin’in petrol ithalatının yaklaşık yüzde 75’inin denizden gelmesi, Hint Okyanusu ile Güney Çin Denizi arasındaki Malakka Boğazı’ndan geçmesi ve muhtemelen herhangi bir çatışma durumunda kapanması ve Çin’i stratejik sömürüye karşı savunmasız hale getirmesiyle stratejik enerji ve güvenlik konularını ele almaya çalışmak. Çin’in enerji güvenliği de bölgede korsanlık riski altındadır ve bu da Çin’in Orta Asya’dan geçen boru hatlarının ve Çin’i doğrudan Hint Okyanusu’na bağlayan koridorların güvenliğini sağlamak için alternatif çapraz yol ticaret kanalları kurarak kısmen Boğaz’dan gelen sevkiyatlara olan güvenini azaltmıştır. (Mutawe, 2020, s. 34)
3. Yeni İpek Yolu’nun Dünya Düzenindeki Stratejik Ağırlığı
Çin’in 2008’deki küresel ekonomik krizin ardından uluslararası sistemin zirvesine hızlı yükselişi ve dünyanın en büyük ekonomileri arasında ikinci sırayı alması ve uluslararası düzeyde Amerikan ve Avrupa etkisinin azalması ile Çin’in ortaya çıkmıştır. (DENİZ Y. , 2014) Çin’in dünyadaki konumu ve etkisi hakkında akademisyenler arasında dört farklı vizyon:
İlk vizyon, Çin’in bu yükselişinin uluslararası politikadaki güçlerin yeniden yapılandırılmasına katkıda bulunacağı ve bundan sonra ABD ve Batı ülkelerinin egemenliğinde olmayacağı şeklinde temsil edilmektedir. Ancak ekonomik bir güç olarak Çin, uluslararası ilişkilerde daha dengeli ve istikrarlı bir dünyanın varlığını yeniden şekillendirmeye ve güçlendirmeye katkıda bulunacaktır. Orta Doğu ve Kuzey Afrika bölgesi ülkeleri, Çin inisiyatifine yönelik bu olumlu vizyonu benimsemektedir. Çünkü Çin, halkları arasında büyük bir olumlu imaja sahipken, özellikle enerji ve yatırım alanlarında güvenilir bir stratejik ortak olarak kabul etmektedir. Ayrıca Çin’in bu ülkelerle işbirliğinin ön koşulu olarak insan haklarına saygı gösterilmesi konusunda ısrarcı olmaması, ABD ve Avrupa ülkeleriyle olan ekonomik ilişkilerinin aksine bu ilişkilerin güçlenmesine katkı sağlamaktadır. (Mutawe, 2020, s. 32)
İkinci vizyon, Çin’in diğer ülkelerin içişlerine karışmama ilkesini korumasının, dış kriz alanlarındaki çıkarlarını koruma yeteneğini sınırlaması, ancak farklı devletler ve siyasi sistemlerle ticari ilişkilerini sürdürmesine yardımcı olmasına rağmen, uluslararası sistemin önemli güçleri olarak ihracatını sınırlandırmasıdır. (AYDIN, 2018)
Üçüncü vizyon, Çin’in iç bağlamını anlamanın, yerli ve uluslararası değişkenler arasındaki etkileşimleri anlama konusunda daha net bir görüş sağlamaya yardımcı olduğu Çin’in dünyadaki varlığının boyutlarını anlamak için Çin’in petrol ihtiyacının bir kenara ayrılması gerektiği fikrine dayanmaktadır. (Mutawe, 2020, s. 37)
Diğer vizyonlar ise, projenin esasen Çin’in dünya düzeninin başındaki varlığını güçlendirmeyi ve Çin’in kalkınması için sağlam bir ortam sağlamak için komşu ülkelerle gerginliği hafifletmeye ve karşılıklı güveni güçlendirmeye katkıda bulunarak nüfuzunu artırmayı ve böylece Çin’in uzun vadeli gelişimine elverişli stratejik bir alanı korumayı amaçlayan siyasi olduğunu göstermektedir. Diğer görüşler, bu projenin esasen ekonomik olduğunu ve kapsamlı bir açıklık politikası, Çin’in uluslararası ekonomik sisteme daha fazla entegrasyonu ve farklı kıtaların devletleriyle karşılıklı faydanın artırılması yoluyla uluslararası sistemde “yeni bir ekonomik düzen” dayatmasıyla, özellikle gelişmekte olan ülkeler ve gelişmekte olan ekonomiler için daha kapsayıcı bir uluslararası düzen oluşturmak için ortak kalkınmayı ve bölgesel entegrasyonu teşvik etmeyi amaçladığını göstermektedir. (Zhang, 2018, s. 3)
Sonuç
Yeni İpek Yolu, Çin’i dünyanın geri kalanına ve kıtalarına bağlamayı ve Pekin’i dünyanın ekonomik ve siyasi ağırlığının merkezi haline getirmeyi amaçlayan jeopolitik bir girişimdir. Çin’in yeni İpek Yolu’ndan stratejik hedefleri ekonomikten jeostratejiğe kadar uzanıyor, ancak sonuçta iç, bölgesel ve uluslararası hedeflere giriyor. Stratejik hedefler ekonomik işbirliği, açık küresel ekonominin güçlendirilmesi, katılımcı ülkeler arasındaki ticaretin yolda teşvik ilmesi, Çin para biriminin uluslararasılaştırılması, barışın desteklenmesi, Pekin’in dünyadaki yumuşak güç dengesinin artırılması, Tibet’in geliştirilmesi, daha güvenli bir coğrafi komşuluk oluşturulması ve stratejik enerji konularını ele almaya çalışılmasıdır.
Yeni İpek Yolu projesinin uluslararası sistemdeki stratejik ağırlığı ve etkisi ile ilgili olarak, görüşler iki gruba ayrıldı: Birinci Grup, öncelikle Çin varlığının uluslararası sistemin başındaki etkisini güçlendirmeyi ve artırmayı amaçlayan siyasi bir proje olarak kabul ederken, ikinci grup, Çin’i uluslararası ekonomik sisteme daha fazla entegre ederken, özellikle gelişmekte olan ülkeler ve gelişmekte olan ekonomiler için daha adil bir uluslararası düzen oluşturmak için ortak kalkınmayı ve bölgesel entegrasyonu teşvik etmeyi amaçlayan bir ekonomik proje olarak kabul ediyor.
Yeni İpek Yolu projesi iki ana zorlukla karşı karşıya: birincisi, uluslararası güçlerin projeye yönelik algıları ve tutumları, burada Amerika Birleşik Devletleri’nden açık bir muhalefet, Japonya ve Hindistan’dan çekinceler ve fayda sağlama arzusuyla karışık korkular görüyoruz. Hem Avrupa hem de Rusya taraflarından projeden ve Orta Doğu ve Kuzey Afrika ülkelerinden bir karşılama. İkinci zorluk, projeyi finanse etmenin zorlukları ve yola girmeye karar veren ülkelerdeki zayıf yönetişim, derin bürokrasi ve olası siyasi istikrarsızlık zorluklarında yatan sahadaki uygulamanın önündeki engellerde temsil edilmektedir. Yeni İpek Yolu projesinin uygulanmasında farklı gelişme düzeylerine sahip olması, altyapının gelişmesini, ülkeler arasındaki ticaret ve yatırımın gelişmesini engelleyebilir.
Kaynaklar
AYDIN, F. (2018). KUŞAK VE YOL PROJESİNİN EKONOMİ POLİTİĞİ VE TÜRKİSTAN. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
DENİZ, T. (2014). YÜKSELEN GÜÇ ÇİN HALK CUMHURİEYTİ’NİN STRATEJİK HAMLELERİ. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 13(50), 188-212.
DENİZ, Y. (2014). Çin’in ekonomik dönüşümü ve Üçüncü Dünya. Barış Araştırmaları ve Çatışma Çözümleri Dergisi, 2(2), 64-80.
GULİYEV, V. (2021). Kuşak ve Yol Girişimi Çerçevesinde Çin-Azerbaycan İlişkileri. Asya-Pasifik Çalışmaları Uygulama ve Araştırma MerkeziAPAM Yayınları: 8, 129-150.
GÜNER, B. (2018). OBOR GİRİŞİMİ’NİN COĞRAFYASI. Marmara Coğrafya Dergisi, 112-123.
Mutawe, M. (2020). The New Silk Road in Chinese Strategy, Goals, Power and Challenges. SIYASAT ARABIYA, 29-43.
TEKİR, O., & DEMİR, N. (2019). Çin’in Yeni İpek Yolu Girişimi ve Küresel Ekonomik ve Siyasal Sistemi Dengeleyebilme Olasılığı. Yonetim ve Ekonomi, 26(1), 263-276.
Zhang, Z. (2018). The Belt and Road Initiative: China’s New Geopolitical Strategy? Stiftung Wissenschaft und Politik (German Institute for International and Security Affairs).