Sanayileşmenin gelişmesinin bir sonucu olarak artan işçi – işveren uyuşmazlıkları ve davalar nedeniyle adliyelerde iş uyuşmazlıklarına bakan iş mahkemelerinin ve Yargıtay’daki iş dairelerinin sayısı arttırılmış; ancak yine de aşırı ve durmak bilmeyen iş yoğunluğu nedeniyle, davaların uzun sürmesi, uyuşmazlıkların yasalarda öngörülen sürelerde çözümlenememesi, adaletin gecikmesi gibi sorunlara çözüm bulunamamıştır. Hukuk sistemlerin de bu soruna çözüm bulmak için Alternatif Uyuşmazlık Çözümü içerisinde yer alan Arabuluculuk kurumunu ortaya çıkarmıştır.[1]
Arabuluculuk; uyuşmazlığın tarafı konumunda bulunan iki veya ikiden fazla kişinin uyuşmazlığın çözümünü sağlamak için gönüllü olarak, etkili, tarafsız ve ehil bir arabulucu yardımı ile yürüttüğü alternatif uyuşmazlık çözüm (ADR) türüdür.[2] Aynı zamanda Arabuluculuk, uyuşmazlığın mahkemenin iş yükünü azaltarak, tarafların hızlı ve kesin bir şekilde çözüme ulaşmasını amaçlayan bir usul hukuku kurumudur.[3]
6325 sayılı Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanununun 2/b hükmü arabuluculuğu şöyle tanımlamıştır: Arabuluculuk, Sistematik teknikler uygulayarak, görüşmek ve müzakerelerde bulunmak amacıyla tarafları bir araya getiren, onların birbirlerini anlamalarını ve bu suretle çözümlerini kendilerinin üretmesini sağlamak için aralarında iletişim sürecinin kurulmasını gerçekleştiren, tarafların çözüm üretemediklerinin ortaya çıkması hâlinde çözüm önerisi de getirebilen, uzmanlık eğitimi almış olan tarafsız ve bağımsız bir üçüncü kişinin katılımıyla ve ihtiyarî olarak yürütülen uyuşmazlık çözüm yöntemidir.[4]
Arabuluculuk sistemi günümüzde ikiye ayrılmaktadır. Bunlar “Zorunlu Arabuluculuk” ve “İhtiyari Arabuluculuk” olmak üzere karşımıza çıkar.
İhtiyari arabuluculuk, tarafların bir arabulucuya gitme zorunluluğu olmadığı, kendi iradeleri çerçevesinde uyuşmazlığın çözümü için dava açmadan önce arabulucuya başvurmayı tercih etmesidir. Taraflar; kanunla sınırlandırma getirilmeyen, üzerinde tasarruf edebilecekleri her türlü özel hukuk uyuşmazlığıyla ilgili ihtiyari arabuluculuk yoluna başvurabilir.[5]
Zorunlu arabuluculuk ise kimi zaman mahkemeler iş yükünü hafifletmek için kimi zamanda uygulamayı hukuk sisteminde tanıdık hale getirmek maksadıyla hukuk politikasına göre tercih edilen bazı uyuşmazlıklar için tarafların dava açmadan önce işletmeleri zorunlu olan bir yoldur.
Belirtmek gerekir ki iş uyuşmazlıklarında dava şartları olarak arabuluculuk zorunlu bir yol olarak pek çok kez karşımıza çıkıyor. Bireysel veya toplu iş sözleşmesine dayanan işçi ve işveren alacağı ve tazminatı (kıdem tazminatı, ihbar tazminatı, kötü niyet tazminatı, fazla mesai ücreti, hafta tatili ücreti, yıllık izin ücreti vb.) ile işe iade taleplerinde dava açılmadan önce arabulucuya başvurulmuş olması bir dava şartıdır.
Arabuluculuğun zorunlu dava şartı olarak göze çarpmasının en güzel görselini Adalet Bakanlığı’nın 2011-2018 yılları arasındaki İş Mahkemeleri istatistikleri gösteriyor[6]:
1. Arabulucu Olmanın Şartları
Türkiye’de arabulucu olmanın 6 şartı vardır.[7] Şöyle ki:
1– Türk vatandaşı olmak,
2– Hukuk Fakültesinden mezun olmak veya yabancı bir hukuk fakültesini bitirip de Türkiye’deki hukuk fakülteleri programlarına göre eksik kalan derslerden sınava girip başarı belgesi almış bulunmak,
3– 26/9/2004 tarihli ve 5237 sayılı Türk Ceza Kanununun 53 üncü maddesinde belirtilen süreler geçmiş olsa bile; kasten işlenen bir suçtan dolayı bir yıldan fazla süreyle hapis cezasına ya da affa uğramış olsa bile Devletin güvenliğine karşı suçlar, Anayasal düzene ve bu düzenin işleyişine karşı suçlar, zimmet, irtikâp, rüşvet, hırsızlık, dolandırıcılık, sahtecilik, güveni kötüye kullanma, hileli iflas, ihaleye fesat karıştırma, edimin ifasına fesat karıştırma, suçtan kaynaklanan malvarlığı değerlerini aklama veya kaçakçılık, gerçeğe aykırı bilirkişilik yapma, yalan tanıklık ve yalan yere yemin suçlarından mahkûm olmamak,
4– Mesleğinde en az beş yıllık kıdeme sahip olmak,
5– Terör örgütleriyle iltisaklı veya irtibatlı olmamak,
6– Arabuluculuk eğitimini tamamlamak ve Adalet Bakanlığınca yapılan yazılı sınavda başarılı olmak.
2. Arabuluculuk Süreci Nasıldır?
Taraflar arabulucuya başvurmayı kabul ettikten sonra arabulucu uyuşmazlığın taraflarıyla bir araya gelir. Ardından bir analiz yapılır ve arabulucu sürecin nasıl işleyeceği hakkında gerekli bilgilendirmeyi yapar. Akabinde taraflar kendi görüşlerini masaya koyar ve arabulucu olayı detaylıca anlamaya yeltenir. Ardından taraflar bu sefer uyuşmazlığa ilişkin çözümlerini belirtir. Arabulucu bütün bunları özellikle tarafsız bir şekilde dinler.
Ardından arabulucu sorunun çözüne dair herhangi bir tarafı desteklemeden objektif olarak temel hususları belirler.
Arabulucu çözümleme aşaması için temel hususları belirledikten sonra taraflara bu noktalarda seçenek sunar. Taraflarda bu seçenekleri değerlendirir ve yapıcı veya yıkıcı bir sonuca doğru süreç evrilir. Eğer uzlaşma sağlanırsa yazılı bir anlaşma hazırlanır. Uzlaşma sağlanamazsa da mahkemeye başvurularak dava açılır.[8]
- Hangi Durumlarda Arabuluculuğa Gidilebilir?
Yukarıda belirttiğim üzere arabulucuya tarafların iradesi sonucu gidilebileceği gibi zorunlu olarak da gidilebiliyor. Zorunlu olarak gidilecek durumlar Türk mevzuatında düzenlenmiştir.
Mevzuatımıza göre;
- 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunun 5/A hükmündeki dava şartı olarak şöyle ki:
Dava şartı olarak arabuluculuk
MADDE 5/A- (Ek:6/12/2018-7155/20 md.)
(1) Bu Kanunun 4 üncü maddesinde ve diğer kanunlarda belirtilen ticari davalardan, konusu bir miktar paranın ödenmesi olan alacak ve tazminat talepleri hakkında dava açılmadan önce arabulucuya başvurulmuş olması dava şartıdır.
(2) Arabulucu, yapılan başvuruyu görevlendirildiği tarihten itibaren altı hafta içinde sonuçlandırır. Bu süre zorunlu hâllerde arabulucu tarafından en fazla iki hafta uzatılabilir.[9]
- 4857 sayılı İş Kanunu 20/1 şöyle ki:
Fesih bildirimine itiraz ve usulü Madde 20 – (Değişik birinci fıkra: 12/10/2017-7036/11 md.)
İş sözleşmesi feshedilen işçi, fesih bildiriminde sebep gösterilmediği veya gösterilen sebebin geçerli bir sebep olmadığı iddiası ile fesih bildiriminin tebliği tarihinden itibaren bir ay içinde işe iade talebiyle, İş Mahkemeleri Kanunu hükümleri uyarınca arabulucuya başvurmak zorundadır. Arabuluculuk faaliyeti sonunda anlaşmaya varılamaması hâlinde, son tutanağın düzenlendiği tarihten itibaren, iki hafta içinde iş mahkemesinde dava açılabilir. Taraflar anlaşırlarsa uyuşmazlık aynı sürede iş mahkemesi yerine özel hakeme de götürülebilir. Arabulucuya başvurmaksızın doğrudan dava açılması sebebiyle davanın usulden reddi hâlinde ret kararı taraflara resen tebliğ edilir. Kesinleşen ret kararının da resen tebliğinden itibaren iki hafta içinde arabulucuya başvurulabilir. [10]
- 6502 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun’un 73/A hükmü şöyle ki:
MADDE 73/A- (Ek:22/7/2020-7251/59 md.)
(1) Tüketici mahkemelerinde görülen uyuşmazlıklarda dava açılmadan önce arabulucuya başvurulmuş olması dava şartıdır. Şu kadar ki, aşağıda belirtilen hususlarda dava şartı olarak arabuluculuğa ilişkin hükümler uygulanmaz:
- a) Tüketici hakem heyetinin görevi kapsamında olan uyuşmazlıklar
- b) Tüketici hakem heyeti kararlarına yapılan itirazlar
- c) 73 üncü maddenin altıncı fıkrasında belirtilen davalar
ç) 74 üncü maddede belirtilen davalar
- d) Tüketici işlemi mahiyetinde olan ve taşınmazın aynından doğan uyuşmazlıklar
(2) 7/6/2012 tarihli ve 6325 sayılı Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanununun 18/A maddesinin onbirinci fıkrası tüketici aleyhine uygulanmaz.
(3) Arabuluculuk faaliyeti sonunda taraflara ulaşılamaması, taraflar katılmadığı için görüşme yapılamaması veya tarafların anlaşmaları ya da anlaşamamaları hâlinde tüketicinin ödemesi gereken arabuluculuk ücreti, Adalet Bakanlığı bütçesinden karşılanır. Ancak belirtilen hâllerde arabuluculuk ücreti, Arabuluculuk Asgari Ücret Tarifesinin eki Arabuluculuk Ücret Tarifesinin Birinci Kısmına göre iki saatlik ücret tutarını geçemez.
(4) Arabuluculuk faaliyeti sonunda açılan davanın tüketici lehine sonuçlanması hâlinde arabuluculuk ücreti, 6183 sayılı Kanun hükümlerine göre davalıdan tahsil olunarak bütçeye gelir kaydedilir.[11]
Yani zorunlu olarak arabuluculuk 3 şekilde karşımıza çıkmış oluyor. Yukarıdaki hükümlerden ilki Ticari Uyuşmazlıklar, ikincisi İşçi – İşveren Arasındaki Uyuşmazlıklar ve sonuncusu ise Tüketici Mahkemelerinde Açılacak Davalar bakımından söz konusu olmaktadır.[12]
3. Arabuluculuk Ücreti
Arabulucuya verilecek ücret tarifesi her yıl Adalet Bakanlığınca belirlenen tarifeye göre belirlenir. Bu tarife 2022 yılı ücretleri için 31697 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır.[13]
2022 yılı arabuluculuk asgari ücret tarifesine göre konusu para olmayan veya para ile değerlendirilemeyen hukuki uyuşmazlıklarda saat ücreti;
- Aile Hukuku ilişkilerinde her bir taraf 200 TL,
- Ticari Uyuşmazlıklarda her bir taraf 200 TL,
- İşçi-İşveren uyuşmazlıklarında her bir taraf 200 TL,
- Tüketici Uyuşmazlıklarında her bir taraf 200 TL,
- Diğer tüm uyuşmazlıklarda her bir taraf 240 TL ücret ödemelidir.[14]
2022 yılı arabuluculuk asgari ücret tarifesine göre Konusu para olan veya para ile değerlendirilebilen hukuki uyuşmazlıklarda;
- İlk 50.000,00 TL için %6,
- Sonra gelen 80.000,00 TL için %5
- Sonra gelen 130.000,00 TL için %4
- Sonra gelen 260.000,00 TL için %3
- Sonra gelen 780.000,00 TL için %2
- Sonra gelen 1.040.000,00 TL için %1,5
- Sonra gelen 2.080.000,00 TL için %1
- 420.000,00 TL’den yukarısı için %0,5 oranında ücret “bir” arabulucuya ödenmelidir.[15]
Belirtmek gerekir ki “konusu para olmayan veya para ile değerlendirilemeyen hukuki uyuşmazlıklarda” davanın tarafları arttıkça; Konusu para olan veya para ile değerlendirilebilen hukuki uyuşmazlıklarda ise arabulucunun sayısının artması durumunda ödenecek tutar artmaktadır.
Kaynakça
Mehmet Salim Aşçı, Uluslararası Hukuk ve Sosyal Bilim Araştırmalar Dergisi, cilt 1, sayı 2, 2019, s.80-91, “Zorunlu Arabuluculuk Uygulamasının Olumlu ve Olumsuz Yönleri” https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/923536, Erişim Tarihi: 4.03.2022
Dr. Hüseyin ERİŞ Merve KIDIRYÜZ, Harran, Uluslararsu Multidisiplinler Çalışmalar Kongresi, 8-10 Mart 2019, Şanlıurfa/Harran, http://acikerisim.antalya.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12566/491/T%c3%bcrk%20hukukunda%20arabuluculuk.pdf?sequence=1&isAllowed=y, Erişim Tarihi: 4.03.2022
Elif Hukuk Bürosu, “Arabuluculuk Nedir?” https://elifhukukburosu.com/?p=makaleler&id=209, Erişim Tarihi: 4.03.2022
22 Haziran 2012 CUMA, Resmî Gazete, Sayı : 28331, https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2012/06/20120622-1.htm, Erişim Tarihi: 4.03.2022
Adli Sicil İstatistikleri Genel Müdürlüğü, T.C. Adalet Bakanlığı Adli Sicil ve İstatistik Genel Müdürlüğü Devlet Mah. Vekaletler Caddesi 06420 Çankaya/ANKARA, “ADLİ İSTATİSTİKLER 2018”,https://adlisicil.adalet.gov.tr/Resimler/SayfaDokuman/2082019153842istatistik2018.pdf, syf 198, Erişim Tarihi: 4.03.2022
Hukuk İşleri Genel Müdürlüğü Arabuluculuk Daire Başkanlığı, “Arabulucu olmak istiyorum“, https://adb.adalet.gov.tr/Home/SayfaDetay/arabulucu-olmak-istiyorum15012021081500#:~:text=Arabuluculuk%20e%C4%9Fitimini%20tamamlamak%20ve%20Bakanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1m%C4%B1zca,Ba%C5%9Fkanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1m%C4%B1z%C4%B1n%20internet%20sitelerinde%20ilan%20edilmektedir, Erişim Tarihi: 4.03.2022
World Danışmanlık Organizasyon ve Tanıtım Hizmeetleri A.Ş., “Arabuluculuk süreci nasıl işler?”, https://tahkimofisi.com/arabuluculuk-hakkinda-sorular/arabuluculuk-sureci-nasil-isler#:~:text=Arabulucu%2C%20taraflara%20anla%C5%9Fmazl%C4%B1%C4%9F%C4%B1%20%C3%A7%C3%B6zebilecek%20%C3%A7e%C5%9Fitli,birden%20olabilecek%20pazarl%C4%B1k%20s%C3%BCrecine%20giri%C5%9Firler., Erişim Tarihi: 4.03.2022
Türk Ticaret Kanunu,6102, 14/02/2011, 5/A, https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.6102-20130328.pdf, Erişim Tarihi: 4.03.2022
İş Kanunu, 4857, 10/6/2003, 20, https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.5.4857.pdf, Erişim Tarihi: 4.03.2022
Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun, 6502, 7/11/2013, 73/A, https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.5.6502.pdf, Erişim Tarihi: 4.03.2022
Alfa Arabuluculuk, “Hangi Durumlarda Arabulucuya Başvurulmalıdır?” https://alfaarabuluculuk.com/hangi-durumlarda-arabulucuya-basvurulmalidir/, Erişim Tarihi: 4.03.2022
22 Aralık 2021 ÇARŞAMBA, Resmî Gazete, Sayı : 31697, “2022 YILI ARABULUCULUK ASGARİ ÜCRET TARİFESİ”, https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2021/12/20211222-19.htm, , Erişim Tarihi: 4.03.2022
2022 Arabuluculuk Ücret Tarifesi, https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2021/12/20211222-19-1.pdf, Erişim Tarihi: 10.03.2022
[1] Mehmet Salim Aşçı, Uluslararası Hukuk ve Sosyal Bilim Araştırmalar Dergisi, cilt 1, sayı 2, 2019, s.80-91, “Zorunlu Arabuluculuk Uygulamasının Olumlu ve Olumsuz Yönleri”, Erişim Tarihi: 4.03.2022
[2] Dr. Hüseyin ERİŞ Merve KIDIRYÜZ, Harran, Uluslararası Multidisiplinler Çalışmalar Kongresi, 8-10 Mart 2019, Şanlıurfa/Harran, Erişim Tarihi: 4.03.2022
[3] Elif Hukuk Bürosu, “Arabuluculuk Nedir, Erişim Tarihi: 4.03.2022
[4] 22 Haziran 2012 CUMA, Resmî Gazete, Sayı : 28331, Erişim Tarihi: 4.03.2022
[6] Adli Sicil İstatistikleri Genel Müdürlüğü, T.C. Adalet Bakanlığı Adli Sicil ve İstatistik Genel Müdürlüğü Devlet Mah. Vekaletler Caddesi 06420 Çankaya/ANKARA, “ADLİ İSTATİSTİKLER 2018”, syf 198, Erişim Tarihi: 4.03.2022
[7] Hukuk İşleri Genel Müdürlüğü Arabuluculuk Daire Başkanlığı, “Arabulucu olmak istiyorum“, Erişim Tarihi: 4.03.2022
[8] World Danışmanlık Organizasyon ve Tanıtım Hizmeetleri A.Ş., “Arabuluculuk süreci nasıl işler?”, Erişim Tarihi: 4.03.2022
[9] Türk Ticaret Kanunu,6102, 14/02/2011, 5/A, Erişim Tarihi: 4.03.2022
[10] İş Kanunu, 4857, 10/6/2003, 20, Erişim Tarihi: 4.03.2022
[11] Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun, 6502, 7/11/2013, 73/A, Erişim Tarihi: 4.03.2022
[12] Alfa Arabuluculuk, “Hangi Durumlarda Arabulucuya Başvurulmalıdır?”, Erişim Tarihi: 4.03.2022
[13] 22 Aralık 2021 ÇARŞAMBA, Resmî Gazete, Sayı : 31697, “2022 YILI ARABULUCULUK ASGARİ ÜCRET TARİFESİ”, Erişim Tarihi: 4.03.2022
[14] 2022 Arabuluculuk Ücret Tarifesi-EK, “Birinci Kısım”, Erişim Tarihi: 10.03.2022
[15] 2022 Arabuluculuk Ücret Tarifesi-EK, “İkinci Kısım”, Erişim Tarihi: 10.03.2022